چک، سفته و برات ، مهم ترین  اسناد تجاری  مورد استفاده انسان متمدن امروزی می باشد. یکی از مهم ترین ویژگی های اسناد تجاری، آسان بودن نقل و انتقال این اسناد است. این اسناد را نیز می توان بعنوان وثیقه یا ضمانت انجام کاری مورد استفاده قرار داد. ویژگی های یاد شده توسط امضایی در روی برگ سند یا ظهر(پشت) آن انجام می‌شود. از لحاظ حقوقی، امضای ظهر سند تجاری دارای قواعد و اثار متعددی است. حال در این مقاله این قواعد و آثار (ظهر نویسی) را باهم بررسی می کنیم. همچنین در این مقاله به نحوه تنظیم دادخواست مطالبه چک صیاد پرداخته‌اییم که مطالعه آن را توصیه می‌کنیم.
در این مقاله به موضوعات ذیل می پردازیم:

• تعریف ظهرنویسی
• شرایط ظهرنویسی
• انواع ظهر نویسی
• مسئولیت ظهر نویسی

تعریف ظهرنویسی

ظهرنویسی در لغت به معنای نوشتن پشت سند می باشد. حسب تعاریف ترمینولوژی (Terminology) حقوق بدان معناست که اصل ظهر نویسی وسیله انتقال سند است، که از طریق تسلیم ورقه سند به شخصی که منتقل الیه یا دارنده جدیدِ سند گفته می شود،صورت می گیرد. پس در این تعریف ظهر نویسی می توان گفت: ،دارنده سند به ویژه اسناد تجاری ، در پشت سند به مدیون دستور یا اجازه می دهد که مبلغ آن را به فرد دیگری انتقال دهد. پس در تعریف کسی که ظهر سند تجاری را امضا می کند( ظهر نویس) می توان گفت ظهرنویس شخصی است که فعل ظهرنویسی را انجام می دهد و به کسی که ظهرنویسی به نفع وی انجام شده است منتفع ظهرنویسی گفته می شود.

مقاله مرتبط:‌ نمونه دادخواست مطالبه وجه سفته واخواست شده

شرایط ظهرنویسی

پشت نویسی سند تجاری دارای شرایط شکلی و ماهوی بوده و اگر هر کدام از این شرایط نباشد، ظهرنویسی از لحاظ قانونی انجام نشده است و در دادگاه می توان با اثبات فقدان هر یک از این شرایط ،ظهرنویسی سند را باطل اعلام کرد.حال در ادامه مقاله به بررسی این شرایط می پردازیم.

شرایط ماهوی

منظور از شرایط ماهوی این است که شخص ظهرنویس باید دارای اهلیت طبق قانون باشد.پس مثلا شخص مجنون یا سفیه نمی تواند عمل حقوقی ظهرنویسی را انجام دهد.

شرایط شکلی

منظور از شرایط شکلی این است که عمل فیزیکی ظهرنویسی باید دارای شکل و شرایط خاصی طبق قانون تجارت باشد. در ادامه این شرایط بررسی می شوند.

۱. لزوم امضا

بر اساس ماده ۲۴۶ قانون تجارت “ظهرنویسی باید به امضای ظهرنویس برسد…” لذا اولاً ظهرنویسی صرفاً از طریق امضا امکانپذیر می باشد و مهر یا اثرانگشت کفایت نمی کند. ثانیاً علی رغم معنای لغوی آن نیازی نیست امضا در ظهر یا پست سند باشد و امضای روی سند نیز ممکن است ظهرنویسی تلقی شود.

۲. عدم لزوم قید نام منتقل الیه

بر اساس ماده ۲۴۶ قانون تجارت“ممکن است در ظهرنویسی تاریخ و اسم کسی که برات برای او انتقال داده می شود قید گردد.” بنابراین ممکن است ظهرنویسی یا در وجه شخص معیینی باشد یا به حواله کرد فرد باشد یا بدون درج نام منتقل الیه و به صرف امضا باشد.

۳. عدم لزوم قید تاریخ

درج تاریخ در ظهرنویسی ضروری نیست لیکن قید تاریخ در تعهدات و اسناد تجاری دارای یک فایده می باشد و آن تشخیص اهلیت امضا کننده در حین انعقاد قرارداد و انتقال است.مثلا اگر هنگام امضا در پشت سند، تاریخ نوشته شده و امضا کننده صغیر بوده و به سن رشد( ۱۸ سالگی) نرسیده باشد می‌تواند به استناد تاریخ مندرج در سند تجاری، کل عمل حقوقی ظهرنویسی را باطل اعلام کرد.

انواع ظهر نویسی

عمل حقوقی ظهرنویسی(پشت نویسی) بر حسب قصدو نیّتِ معامله کنندگانِ سند تجاری دارای انواع مختلفی می باشد. عمل ظهرنویسی می تواند برای انتقال یا برای وکالت یا برای ضمانت و وثیقه باشد. حال در ادامه مقاله این سه نوع ظهرنویسی را بررسی می کنیم.

۱. ظهر نویسی برای انتقال

بر اساس ماده ۲۴۷ قانون تجارت《ظهرنویسی حاکی از انتقال برات است…》بنابراین اصل در ظهرنویسی برای انتقال است ، مگر انکه نوع دیگری از ظهرنویسی( مانند وکالت یا ضمانت) در کنار امضا قید شده باشد.

ظهرنویسی برای انتقال به چه معناست؟

در پاسخ می توان گفت که:با عمل ظهر نویسی حق مطالبه وجه سند به شخص دیگری منتقل می شود. وشخصی که برای او امضا صورت گرفته دارنده جدید سند تجاری محسوب می شود.

۲. ظهر نویسی برای وکالت

در عمل ظهرنویسی به عنوان وکالت ،شخص ظهرنویس قصد انتقال حقوق سند تجاری را ندارد بلکه شخص دیگری را برای وصول وجه سند تجاری وکیل خود می کند.

نکته: عمل ظهرنویسی سند تجاری به عنوان وکالت خلاف اصل بوده و باید همراه امضای ظهرنویس در خود برگه سند تجاری تصریح به وکالت شود. مثلا همراه امضا این عبارت ذکر شود. ( وکالت در وصول یا برای وصول)

اگر عمل ظهرنویسی برای وکالت باشد آیا وکیل می تواند خود شخصا در دادگاه اقامه دعوا کند؟

در پاسخ می توان گفت: اقامه دعوا در دادگاه طبق قانون منحصرا باید توسط اصیل یا نماینده قانونی( قیم یا ولی شخص محجور) یا وکیل دادگستری اقامه شود. پس وکیل در وصول سند تجاری خود شخصا نمی تواند دادخواست مطالبه وجه سند را به دادگاه تقدیم کند و باید از طریق وکیل دادگستری این کار انجام گردد.

۳. ظهرنویسی برای وثیقه یا ضمانت

بر اساس ماده ۲۴۷ “ظهرنویسی حاکی از انتقال برات است…” بنابراین اصل در ظهرنویسی بر انتقال است مگر اینکه ظهرنویس برای ضمانت و وثیفه یا رهن عنوان کرده باشد. که در این حالت انتقال صورت نگرفته است و کسی که امضا به نفع وی انجام شده است حق انتقال و ظهرنویسی سند را ندارد.

در صورتی که شخص بدهکار متواری شود چطور طلبکار می‌تواند حق خود را دریافت نماید؟ در مقاله محکوم علیه متواری به این مهم پرداخته شده است.

ظهرنویسی برای وثیقه یا ضمانت به چه معناست؟

منظور از ظهرنویسی برای وثیقه یا ضمانت اینست که در ظهر سند تجاری در کنار امضای ظهرنویس عباراتی مانند( برای تضمین یا برای گرو یا به عنوان رهن نوشته شود. به بیان دیگر، منظور از ان اینست که اگر ظهرنویس بدهی خود را سر موعد به طلبکار( دارنده سند تجاری) نپردازد یا عمل خود را به در موعد مقرر و به نحو احسنت انجام ندهد، طلبکار( دارنده) حق داشته باشد که طلب خود را از وجه و اعتبار سند مزبور وصل کند.

نکته: درعمل بانک ها به جای استفاده از ظهرنویسی برای وثیقه یا ضمانت،از دارنده (ظهرنویس) می خواهند که سند را به طور مطلق در وجه بانک ظهرنویسی کندو این نوع اسنادِ ظهرنویسی شده را به عنوان وثیقه می پذیرند.

مسئولیت ظهرنویس

مسئولیت ظهرنویس در اسناد تجاری در مقابل دارنده موافق آنچه در ماده ۲۴۹ قانون تجارت آمده تضامنی می باشد. چنانچه سند تجاری در وجه چندین نفر صادر گردد و توسط همه آنها در وجه شخص دیگری ظهرنویسی گردد مسئولیت آنها به نحو تضامن می باشد. ذکر این نکته بسیار حائز اهمیت است که هرچه امضاهای پشت سندتجاری بیشتر باشد و توسط افراد دارای اعتبار (که در عرف بازار تجارت معمولا تاجر می باشند) امضا شود دارای اعتباری بیشتر از پول نقد می‌باشد.

تضامنی بودن مسئولیت ظهرنویسان به چه معناست؟

مسئولیت تضامنی بدان معناست که دارنده برای دریافت وجه سند یا دین خود می تواند به همه یا یک نفر از مسئولان تضامنی رجوع کند و وفای به عهد یکی از متضامنان موجب برائت ذمه دیگران به نسبت مبلغ پرداختی می شود اما در برخی موارد ممکن است بدون ظهرنویسی و به صرف قبض و اقباض سند تجاری به شخص دیگری منتقل گردد در اینصورت انتقال دهنده در قبال انتقال گیرنده هیچ گونه مسئولیتی ندارد.

نکته: ظهرنویس می تواند با درج شرط خلاف ، مسئولیت خود را به صورت مطلق محدود یا منتفی سازد. البته مسئولیت ظهرنویس زمانی مطرح است که امضای وی در سند درج گردد چرا که در برخی موارد ممکن است بدون ظهرنویسی و به صرف قبض و اقباض سند تجاری به شخص دیگری منتقل گردد در اینصورت انتقال دهنده در قبال انتقال گیرنده هیچ گونه مسئولیتی ندارد .

آیا علیه ظهرنویسان سند تجاری مانند چک  می توان شکایت کیفری یا از *طریق اجرای ثبت* اقدام کرد؟

مسئولیت ظهرنویسان و همچنین ضامنان فقط در مورد* دعوای حقوقی* مطرح گردیده است. بنابراین در مورد چک در دعاوی کیفری و اجرای ثبتی( در چک) مسئولیت آنها منتفی است و امکان اقامه دعوا علیه ظهرنویسان و ضامنان از این طریق وجود ندارد.  تنها علیه صادر کننده می توان اقامه دعوا نمود.

برای تکمیل مندرجات سفته به چه صورت باید عمل کنیم؟ در این مقاله بخوانید.

*منابع و ماخذ*

• قانون تجارت بخش اسناد تجاری
• قانون تجارت در نظم کنونی نشر دادستان (دکتر محمددمرچیلی ،دکتر علی حاتمی و محسن قرائی )
• کتاب ساده ساز حقوق تجارت انتشارات میزان (فرشیدفرحناکیان)