تعریف و ماهیت نفقه
اینکه واژه نفقه معنای پرداخت پول را به ذهن متبادر می کند .اما بهترین نفقه ها احسان و مهربان بودن با خویشان،ِ خود است.نفقه عبارت از چیزی است که برای گذران زندگی لازم و مورد نیاز است. در حقوق مدنی و قانون نفقه در دو بخش مورد بحث قرار می‌گیرد که یکی نفقه اقارب و دیگری نفقه زوجه. یکی از سوالات شایع در حقوق خانواده مسئله نفقه و افراد واجب النفقه می‌باشد.نفقه طبق شرع وقانون، یک تکلیف بر عهده ی مرد است. در این مقاله موضوعات ذیل پرداخته‌ایم:
- تعریف نفقه و اقارب مستحق نفقه
- ضمانت اجرای نفقه اقارب
- نفقه زوجه
- شرایط خاص نفقه زوجه
- تمکین و نشوز زوجه
- ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه
- چکیده بحث
تعریف نفقه
معنای نفقه : نفقه یا انفاق یک واژه عربی از ریشه (نَفَقَ) به معنای ،( کم شدن) است. نفقه در اصلاح حقوقی عبارت از تکلیف مرد به پرداخت هزینه‌های زندگی افرادی که طبق قانون مستحق نفقه شناخته شده اند.
افراد واجب النفقه به دو گروه نسبی و سببی تقسیم می شود:
نفقه اقارب (افراد نسبی واجب النفقه: )
الزام و تکلیف پرداخت نفقه این افراد ناشی از رابطه خونی یا نسب می باشد.نفقه اقارب در قانون مدنی تعریف نشده است و فقط ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی مصادیقی از آن را به عنوان مثال ذکر کرده است.
ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی «نفقه اقارب عبارت است ازمسکن و البسه و غذا و اثاث البیت به قدر رفع حاجت با در نظر گرفتن درجه استطاعت منفق».
نکته : از ماده مذکور استنباط می شود که کیفیت نفقه با توجه به استطاعت مالی انفاق کننده مشخص می شود لذا اگر انفاق کننده وضع مالی خوبی داشته باشد بایستی نفقه اقارب را متناسب با وضعیت مالی خود پرداخت کند.
نکته: آنچه به عنوان اجزای نفقه در قانون امده است نمونه ای از اساسی ترین نیازمندی های زندگی است و جنبه انحصاری ندارد. پس ،هزینه ی بهداشت ودرمان و رفت وآمد را باید بر ان افزود.
اقارب چه کسانی هستند؟
اقارب واجب النفقه یعنی بستگان نسبی در خط عمودی هستند. طبق ماده ۱۱۹۶ قانون مدنی فقط اقارب نسبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگرند.
توضیح و بررسی ماده فوق:
- منظور از نسبی این است که این افراد باید رابطه خونی با انقاق کننده داشته باشند. لذا شامل خویشاوندان رضاعی و سببی نمی شوند..
- منظور از خط عمودی همان پدر، مادر، فرزند و نوه می باشند. بنابراین بستگان نسبی در خط افقی مثل خواهر، برادر، عمو، عمه، مشمول الزام به پرداخت نفقه آنها نمی شود .
نکته: بستگان خط عمودی نزولی مثل فرزند و نوه بر بستگان خط عمودی صعودی مثل پدر و مادر از جهت استحقاق نفقه، اولویت دارند.
طبق ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسایل معیشت خود را فراهم نماید. اثبات ندار بودن بر عهده شخص مستحق نفقه می باشد.
قانون در شرایطی پرداخت مقرری ماهانه را نیز برای زن (و یا شوهر) پس از طلاق در نظر گرفته است که در این مقاله ( مقرری ماهانه به زوجه بعد از طلاق ) می‌توانید با جزئیات این مورد بیشتر آشنا شوید.
ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه
ضمانت اجرای کیفری:
ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده : «هرکس با داشتن استطاعت مالی،…… از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند به حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و درصورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزائی یا اجرای مجازات موقوف می شود». بدیهی است که شخص شاکی که همان شخص مستحق نفقه می باشد، باید در مرحله ی اول ندار بودن خود( مستحق دریافت نفقه ) را طبق ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی با ادله محکه پسند ثابت کند.
ضمانت اجرای حقوقی :
افراد واجب النفقه، می توانند با تقدیم دادخواست در دادگاه خانواده، به طرفیت شخص ملزم به انقاق، نفقه خود را مطالبه کنند و در صورت محکومیت به پرداخت نفقه ، می توان اموال او را توقیف و یا او را بر طبق شرایط قانون محکومیت های مالی، جلب کرد.
نکته: نفقه گذشته اقارب قابل مطالبه نیست و مطالبه ان وجاهت قانونی ندارد.
اما مسئله پرداخت نفقه گذشته زوجه قابل بحث است در این مقاله به آن پرداخته شده است: لایحه دفاعیه شوهر در مطالبه نفقه از جانب زوجه. همچنین مادر می‌تواند نفقه فرزندان را از شوهر طلب کند که در این مقاله به آن پرداخته شده است.
نفقه زوجه
افراد سببی واجب النفقه(فرزند خوانده و زوجه)
فرزند خوانده:
ماده ۱۱ قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست۱۳۴۵ طفل تحت تکفل و سرپرستی را جزو افراد مستحق نفقه قرار داده است.( وظایف و تکالیف سرپرست و طفل تحت سرپرستی او، از لحاظ…نفقه…نظیر حقوق و تکلیف اولاد و پدر و مادر است.) پس فرزند خوانده نیز جزو افراد واجب النفقه سببی می باشد.چون به سبب یک تعهد قانونی یا همان عقد تکفل و سرپرستی جزو افرار مستحق نفقه در امده است.
زوجه :
زوجه جزو افراد واجب النفقه سببی است . یعنی علت و دلیل استحقاق نفقه به زوجه به سبب عقد نکاح می باشد.
تکلیف پرداخت نفقه زن در ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی در نکاح دایم بر عهده شوهر مقرر شده است.
پس الزام و تکلیف پرداخت نفقه توسط زوج، ناشی از عقد نکاح است..بر مبنای ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی ( همین که نکاح به طور صحت( صحیح) واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین وحقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر بر قرار می شود)تکلیف به پرداخت نفقه از تاریخ نکاح شروع می شود ، هرچند که در اثر عواملی، مانند نشوز یا طلاق پیش از نزدیکی ، تمام یا بخشی از تکلیف پرداخت نفقه ساقط می شود.
سوال: اگر زوج در ضمن عقد نکاح شرط کند که از پرداخت نفقه معاف است، و زوجه نیز قبول کند ،ایا این شرط صحیح است یا باطل؟
الزام به انفاق از قواعد مربوط به نظم عمومی است و تکلیف مرد به دادن نفقه ناشی از حکم قانون بوده و قابل اسقاط به نظر نمی‌رسد و هر قرارداد مخالف ان خواه ضمن عقد باشد یا قبل از عقد یا بعد از آن، باطل است. حتی اگر زوجه از لحاظ مالی متمکن و دارا باشد.
مقاله مرتبط: نمونه شکواییه ترک نفقه فرزند
ارکان و میزان نفقه ی زوجه:
- در زیر به ارکان و میزان نفقه زوجه بر اساس ماده۱۱۰۷ قانون مدنی اشاره می شود:
- همه ی نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن. ( به نظر می رسد که معیار تعیین میزان نفقه وضع زن در خانواده ی تشکیل شده او با شوهر باشد نه وضعیت خانواده ی پدری زن.)
- مسکن و البسه( انواع لباس های بیرون خانه و داخل خانه)
- غذا و اثاث و وسایل خانه
- هزینه های درمانی و بهداشت
- خادم ( لزوم گرفتن خدمتکار برای زن منوط به این است که : زن به وجود خدمتکار عادت کرده باشد یا به واسطه نقصان ( معلولیت)یا بیماری به خدمتکار محتاج باشد،.)
نکته: مالی که به عنوان نفقه و برای مصرف در اختیار زن قرار داده می شود و با استفاده کردن از بین می رود ملک زن می باشد ولی در مورد اموالی که در برابر استفاده کردن باقی می ماند، دو حالت متصور است:
۱ ) اگر مال بعنوان هدیه بوده باشد مانند( هدایا، لباس، زیورهای زنانه) ملک زن است.
۲) در مورد مسکن و اثاث منزل مشترک ، زن تنها اذن انتفاع دارد و بعد از جدایی دو طرف ، زن هیچ حقی بابت انها ندارد.
نکته: در هر صورت تعیین نیاز های مادی زندگی با عرف است. که به وسیله کارشناس رسمی دادگستری به صورت ریالی محاسبه می شود.
شرایط استحقاق نفقه:
بر خلاف نفقه اقارب که شرط استحاق آنها جهت مطالبه نفقه، ندار بودن آنهاست ؛ در مورد نفقه زوجه این شرط وجود ندارد و حتی اگر زن شاغل و به اصطلاح متمکن و دارا باشد ، باز هم مرد ملزم به پرداخت نفقه به زوجه می باشد.
با این حال زوجه برای اینکه مستحق دریافت نفقه باشد باید به وظایف ایام زوجیت عمل کند. در همین راستا ماده ۱۱۰۸ می گوید(هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود.)
تمکین زوجه به چه معناست؟
وظایف زوجیت را در اصطلاح حقوقی تمکین زوجه می گوید .در زیر این وظایف شرح داده می شود:
- زندگی کردن با شوهر: اگر زن بدون عذر موجه مانند خوف بدنی یا مالی یا شرافتی از زندگی با شوهر امتناع کند مستحق نفقه نیست. اما وقتی زوجه قبل از نزدیکی مهریه را مطالبه کند واز حق حبس خود استفاده کند.مستحق نفقه است( برای اطلاع بیشتر از تعریف حق حبس به مقاله مهریه مراجعه نمایید.)
- زن باید با شوهر همبستر شود یعنی تمکین خاص کند.پس تمکین خاص مربوط به رابطه زناشوی و رابطه جنسی می باشد.
- زن باید در اداره خانواده با شوهر همکاری کند. منظور از اداره خانواده، پخت و پز و تربیت فرزندان و حتی شیر و سایر امور خانواده می شود ولی باید دانست که این کارها وظیفه زوجه نیست و می تواند از مرد اجرت المثل را مطالبه کند.
مقاله مرتبط: برای اطلاع بیشتر از بحث اجرت المثل به مقاله لایحه دفاعیه در دعوای مطالبه اجرت المثل مراجعه نمایید.
نشوز چیست؟
نشوز یا ناشزه یعنی زنی که از وظایف زناشویی( زوجیت) بدون مانع مشروع( عذر موجه) امتناع کند.شاید اصطلاح عدم تمکین را درپرونده های الزام به تمکینِ دادنامه های دادگاه خانواده را شنیده باشید . یعنی اگر ثابت شود زن ناشزه باشد مستحق نفقه نخواهد بود. بعبارتی نشوز مانع استقرار نفقه است.
چه کسی عدم تمکین زوجه را باید اثبات کند؟
در پاسخ باید گفت که: اثبات عدم تمکین زوجه ( نشوز) بر عهده شوهر می باشد. یعنی در این حالت زن برای گرفتن نفقه نیازی به اثبات تمکین ندارد و برای مطالبه نفقه خوداز طریق دادگاه ، فقط کافی است دلیل رابطه زوجیت (اصل یا رونوشت برابر با اصل شده سند ازدواج ) را به دادگاه بدهد.
نکته: گفتیم که در عقد نکاح دائم نفقه بر عهده ی شوهر است .اما در عقد موقت براساس ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی( زن حق نفقه ندارد ، مگر آنکه شرط نفقه شده یا انکه عقد موقت بر مبنا و به شرط پرداخت نفقه جاری شده باشد.که در این دو حالت زن مستحق دریافت نفقه خواهد بود.
ضمانت قانونی اجرای عدم پرداخت نفقه (ترک انفاق از جانب زوج)
ضمانت اجرای کیفری
ماده ۵۳ قانون جدید حمایت خانواده : «هرکس با داشتن استطاعت مالی، نففه زن خود را در صورت تمکین ندهد……به حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و درصورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزائی یا اجرای مجازات موقوف می شود».
نکته: حق حبس در مهریه و قانون جدید خانواده
قبل از تصویب قانون جدید حمایت خانواده ،اگر زوجه از حق حبس خود در مهریه استفاده می کرد، دیگر نمی توانست علیه شوهر دعوای کیفری ترک انفاق در دادسرا ، اقامه کند. اما در تبصره ماده ۵۳ قانون جدید حمایت خانواده ، به زنی که قبل از نزدیکی ،از تمکین امتناع کند و بعبارتی حاضر به شروع زندگی مشترک نباشد. این حق را داده که علیه شوهر دعوای کیفری ترک انفاق در دادسرا اقامه کند.
ماده ۵۳ …
تبصره – امتناع از پرداخت نفقه زوجه ای که به موجب قانون مجاز به عدم تمکین است, مشمول مقررات این ماده است.
یکی از مصادیق این تبصره همان استفاده ی زوجه از حق حبس در دریافت مهریه می باشد( برای اطلاع از معنای حق حبس به مقاله مهریه مراجعه نمایید)
ضمانت اجرای حقوقی :
زوجه می تواند با تقدیم دادخواست در دادگاه خانواده، به طرفیت شخص شوهر ، نفقه خود را مطالبه کند و در صورت محکومیت به پرداخت نفقه ، می توان اموال او را توقیف و یا او را بر طبق شرایط قانون محکومیت های مالی، جلب کرد.
نکته: نفقه گذشته ی زوجه بر خلاف نفقه اقارب، قابل مطالبه می‌باشد.
چکیده بحث
نفقه یک تکلیف بر عهده مرد است. طبق حقوق مدنی زوجه و اقارب مرد افراد مستحق نفقه می باشند. در صورت استنکاف مرد از پرداخت نفقه ، این افراد می توانند علیه شخصی که ملزم به پرداخت نفقه است، در دادگاه های حقوقی و کیفری طرح دعوا کرده و از اموال مرد، نفقه و مطالبات قانونی خود را استیفا کنند.
مواد قانونی مرتبط با بحث نفقه
از قانون مدنی
ماده ۱۱۱۸ – زن مستقلا می تواند در دارایی خود هر تصرفی را که می خواهد بکند.
ماده ۱۱۱۳ – در عقد انقطاع، زن حق نفقه ندارد مگر اینکه شرط شده یاآنکه عقد مبنی بر آن جاری شده باشد
ماده ۱۱۱۱ – زن می تواند در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه به محکمه رجوع کند در این صورت محکمه میزان نفقه را معین وشوهر را به دادن آن محکوم خواهد کرد.
ماده ۱۱۱۰ – در ایام عده وفات، مخارج زندگی زوجه عندالمطالبه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است (در صورت عدم پرداخت) تامین می گردد.
ماده ۱۱۰۹ – نفقه مطلقه رجعیه در زمان عده بر عهده شوهر است مگراینکه طلاق در حال نشوز واقع شده باشد لیکن اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد زن حق نفقه ندارد مگر در صورت حمل از شوهر خود که در این صورت تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت.
ماده ۱۱۰۸ – هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود.
ماده ۱۱۰۷ – نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.
از قانون جدید حمایت
ماده۵۳ – هرکس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند به حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و درصورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزایی یا اجرای مجازات موقوف می شود.
تبصره – امتناع از پرداخت نفقه زوجه ای که به موجب قانون مجاز به عدم تمکین است و نیز نفقه فرزندان ناشی از تلقیح مصنوعی یا کودکان تحت سرپرستی مشمول مقررات این ماده است.
*منابع و ماخذ*
- قانون مدنی
- قانون حمایت خانواده جدید
- کتاب قانون مدنی در نظم حقوق کنونی نشر میزان( دکتر کاتوزیان)
- کتاب مختصر حقوق خانواده نشر میزان ( دکترسید حسین صفایی)
